Chất lượng xây dựng văn bản luật và hạn chế trong thực thi: Liên tưởng từ kỹ năng viết và đọc hiểu của học sinh

Một trong những điểm nghẽn lớn của quản trị quốc gia ở Việt Nam hiện nay nằm ở chất lượng xây dựng văn bản luật và hiệu quả thực thi luật trong thực tiễn. Nhiều đạo luật được ban hành nhưng khó đi vào cuộc sống, văn bản dưới luật chồng chéo, mâu thuẫn, thậm chí có những quy định vừa ban hành đã phải sửa đổi, bổ sung. Hiện tượng này không chỉ phản ánh những bất cập thể chế mà còn cho thấy vấn đề sâu xa về năng lực tư duy, diễn đạt và tiếp nhận thông tin của những người tham gia quá trình lập pháp và thực thi pháp luật. Nếu đặt sự việc trong một góc nhìn rộng hơn có thể thấy việc xây dựng và áp dụng pháp luật thực chất không khác gì những bài học căn bản về viết và đọc hiểu mà học sinh đã trải qua trong nhà trường.

Nếu coi một đạo luật như một bài văn thì chất lượng làm luật chính là năng lực kỹ năng viết. Một văn bản pháp luật đòi hỏi sự chuẩn xác về ngôn ngữ, mạch lạc trong cấu trúc và chặt chẽ trong lập luận. Thế nhưng, không ít văn bản hiện hành vẫn mang nặng tính rườm rà, câu chữ khó hiểu, thậm chí mơ hồ. Có những điều khoản được diễn đạt theo cách khiến cơ quan thực thi và người dân phải tốn nhiều thời gian giải thích, đôi khi lại hiểu theo những cách khác nhau. Không ít trường hợp các điều khoản trong cùng một đạo luật hoặc giữa luật này với luật khác chồng chéo, mâu thuẫn, dẫn đến tình trạng luật khung, luật ống buộc phải trông chờ nghị định, thông tư hướng dẫn. Điều này chẳng khác nào một học sinh viết văn mà câu cú lòng vòng, ý tứ không rõ, cấu trúc bài lỏng lẻo. Bài viết có thể rất dài, nhưng người đọc không thể nắm bắt được thông điệp chính, thậm chí còn bị dẫn dắt theo những cách hiểu sai lệch. Trong lập pháp, sự thiếu mạch lạc ấy đã gây không ít khó khăn cho việc thực thi, đồng thời còn tạo kẽ hở cho sự tùy tiện khi áp dụng luật, làm suy giảm niềm tin của xã hội vào pháp luật.

Ở chiều ngược lại, khi một đạo luật đã ban hành, việc đưa nó vào cuộc sống lại đòi hỏi ở kỹ năng đọc hiểu. Thực thi pháp luật đòi hỏi các chủ thể phải đọc đúng, hiểu đúng và áp dụng đúng tinh thần của văn bản. Song trên thực tế, nhiều cơ quan, cán bộ, thậm chí cả tòa án và doanh nghiệp lại lúng túng trước những điều khoản tưởng như rõ ràng. Có những quy định bị hiểu sai hoặc hiểu khác nhau tùy từng địa phương, từng đơn vị, dẫn đến sự thiếu thống nhất trong áp dụng. Cũng không hiếm tình trạng ngại đọc, ngại phân tích nên chờ đợi chỉ đạo hay văn bản hướng dẫn bổ sung, khiến quá trình thực thi chậm trễ, hình thức. Tệ hơn, có những quy định mặc dù được đọc nhưng không thể vận dụng bởi quá xa rời thực tế, dẫn đến tình trạng luật nằm trên giấy. Đây là hình ảnh phản chiếu của một học sinh đọc một đoạn văn mà không nắm được ý chính, không phân tích được cấu trúc, không nhận ra thông điệp để trả lời đúng câu hỏi. Khi kỹ năng đọc hiểu còn hạn chế, việc học chỉ dừng ở mức chép lại máy móc, còn trong đời sống pháp luật, việc áp dụng chỉ mang tính đối phó, hình thức, không giải quyết được vấn đề mà thực tiễn đặt ra.

Liên hệ giữa hai phạm trù tưởng chừng khác nhau là giáo dục kỹ năng ngôn ngữ trong nhà trường và chất lượng pháp luật trong đời sống chính trị cho thấy một sự nối dài logic. Kỹ năng viết gãy gọn, sáng sủa, có luận cứ chặt chẽ sẽ giúp người trưởng thành biết cách soạn thảo những văn bản rõ ràng, trong đó có văn bản pháp luật. Kỹ năng đọc hiểu sâu, không chỉ dừng ở mức giải mã câu chữ mà còn phân tích, so sánh và đánh giá, sẽ giúp con người sau này trở thành những công dân và cán bộ có khả năng hiểu đúng luật, phát hiện bất cập và áp dụng một cách hiệu quả, có trách nhiệm. Một xã hội mà học sinh ngay từ nhỏ đã được rèn luyện để viết mạch lạc, đọc sâu sắc sẽ là một xã hội có nền tảng vững chắc để xây dựng hệ thống pháp luật minh bạch và khả thi.

Chính vì vậy, khi bàn đến cải cách thể chế và hoàn thiện pháp luật, chúng ta không thể chỉ dừng lại ở kỹ thuật lập pháp hay cơ chế thực thi. Căn nguyên sâu xa còn nằm ở cách chúng ta giáo dục thế hệ công dân tương lai. Đổi mới giáo dục ngôn ngữ, nâng cao kỹ năng viết và đọc hiểu, đồng thời rèn luyện tư duy logic và khả năng lập luận, không chỉ giúp học sinh học tốt hơn trong lớp mà còn góp phần định hình những nhà làm luật sáng suốt và những người thực thi pháp luật nghiêm minh trong tương lai. Nói cách khác, đầu tư vào kỹ năng viết và đọc hiểu chính là một hình thức đầu tư dài hạn cho chất lượng quản trị quốc gia.

Học sinh viết được một bài văn rõ ràng, mạch lạc và đọc một đoạn văn một cách sâu sắc sẽ là nền móng cho sự trưởng thành của những công dân hiểu luật, trọng luật và vận hành luật hiệu quả. Một xã hội biết coi trọng những kỹ năng căn bản ấy sẽ có khả năng xây dựng hệ thống pháp luật minh bạch, khả thi và từ đó kiến tạo nền quản trị công chính trực và hiệu quả.