Một trong những nút thắt lớn nhất trong cải cách thể chế tại Việt Nam hiện nay không nằm ở việc thiếu luật hay thiếu ý tưởng đổi mới mà nằm ở cách thức thiết kế và vận hành thể chế vốn vẫn mang nặng tư duy “xin – cho”, nay được “định danh” với cụm từ “cơ chế đặc thù”. Cách tiếp cận này đang tạo ra sự chắp vá trong hệ thống quản trị nhà nước, khiến thể chế bị phân mảnh, thiếu tính đồng bộ, bất bình đẳng và kém hiệu quả.

Một trong những minh chứng là cơ chế đầu tư xây dựng hệ thống đường sắt đô thị đến nay chỉ được thiết kế riêng cho TP.HCM và Hà Nội. Các địa phương khác nếu muốn triển khai dự án tương tự đều phải đi “xin” một cơ chế giống như hai đô thị trung ương, chứ không có một khung pháp lý chung mang áp dụng rộng rãi.

Trong khi ai cũng thừa nhận rằng metro là lời giải tất yếu cho bài toán tắc nghẽn, ô nhiễm và quá tải hạ tầng đô thị, thì thay vì ban hành một thể chế chung với tiêu chí rõ ràng, Nhà nước lại lựa chọn ban hành cơ chế riêng lẻ cho một vài địa phương được “chỉ định”. Câu hỏi đặt ra là vì sao chỉ TP.HCM và Hà Nội được thiết kế thể chế riêng? Nếu những thành phố như Đà Nẵng, Hải Phòng, Cần Thơ hay Bình Dương có tốc độ đô thị hóa cao, nhu cầu cấp thiết và khả năng huy động vốn tốt thì tại sao lại không được quyền chủ động triển khai?

Thực tế cho thấy, khi các địa phương muốn làm metro, họ không thể tự ra quyết định, dù khả thi thực tiễn, có quyết tâm chính trị và năng lực tài chính. Muốn làm, địa phương phải trải qua các bước từ trình trung ương, chờ ý kiến từ nhiều bộ ngành, rồi xin ý kiến Chính phủ hoặc Quốc hội. Cơ chế “xin – cho” khiến tiến trình bị kéo dài, mất đi tính chủ động, làm chậm trễ các dự án thiết yếu và lãng phí cơ hội phát triển.

Tình trạng này cũng lặp lại ở mô hình phát triển đô thị theo định hướng giao thông (TOD – Transit-Oriented Development). Dù đây là một cơ chế đột phá được Quốc hội cho phép TP.HCM thí điểm theo Nghị quyết 98/2023/QH15, nhưng nó vẫn chỉ dành riêng cho TP.HCM. Các địa phương như Hà Nội, Đà Nẵng hay Bình Dương, nơi có tiềm năng và nhu cầu tương tự lại không được phép tiếp cận mô hình này. Thực sự không hiểu tại sao lại có tư duy “quản” như thế? Một mô hình đáng lẽ có thể trở thành nền tảng cho cải cách đô thị toàn diện lại bị khoanh vùng thành “đặc quyền” của một số địa phương đã xin được.

Điều này cho thấy thể chế hiện hành thiếu tính khái quát hóa, chưa được thiết kế dựa trên nguyên tắc công bằng với các tiêu chí minh bạch mà vẫn phụ thuộc vào “xin – cho”. Quyền lực thể chế đang được phân bổ không theo năng lực hay nhu cầu mà theo sự ưu ái hoặc vị trí chính trị. Hệ quả là những địa phương không được “chọn” sẽ bị tụt lại phía sau, dù họ có đủ nhu cầu và khả năng triển khai.

Cơ chế “đặc thù” vô tình chia hệ thống thể chế thành nhiều “vùng đặc quyền”, ở đó một số địa phương được ưu tiên về ngân sách, phân cấp, thẩm quyền… còn những địa phương khác dù tương đồng về điều kiện nhưng nếu “xin” chưa được thì phải tiếp tục chờ đợi, vận động và xin tiếp hoặc từ bỏ ý định nếu thiếu kiên trì. Điều này bóp méo nguyên tắc công bằng, làm suy yếu lòng tin vào thể chế và tạo ra tâm lý ỷ lại hoặc cạnh tranh không lành mạnh giữa các địa phương.

Không dừng lại ở tính bất bình đẳng, cơ chế “xin – cho” còn làm giảm hiệu quả thực thi. Mỗi địa phương muốn triển khai mô hình mới phải tự soạn đề án, vận động hành lang, trình từng cấp có thẩm quyền và chờ thẩm định. Quy trình này tiêu tốn rất nhiều nguồn lực, từ nhân lực, thời gian đến chi phí nhưng chưa chắc đạt được kết quả. Trong khi đó, nếu có một thể chế chung với tiêu chí rõ ràng, địa phương chỉ cần đánh giá năng lực và triển khai theo quy định, tiến độ sẽ được đẩy nhanh đáng kể.

Ngược lại, việc thiết kế thể chế theo kiểu “xin – cho” tất yếu sẽ dẫn đến nguy cơ lợi ích nhóm, vận động chính sách và thân hữu hóa quyền lực. Những địa phương hoặc tổ chức có quan hệ tốt với trung ương dễ được ưu ái, còn những nơi khác dù có năng lực tốt vẫn bị bỏ qua. Điều này đã khiến cho công lý thể chế bị méo mó, đồng thời tạo môi trường cho tiêu cực như “chạy cơ chế” hay “chạy dự án”, bào mòn niềm tin vào sự minh bạch trong quản trị quốc gia.

Quan trọng hơn, cơ chế “xin – cho” làm thui chột tinh thần đổi mới của các địa phương. Bởi vì khi quyền được làm không phải dựa trên năng lực mà nhờ việc “xin được” thì sự chủ động của địa phương dần dần sẽ bị triệt tiêu. Những địa phương có tư duy tiến bộ và năng lực thực thi sẽ dần e ngại thử nghiệm vì lo ngại làm sai quy trình. Ngược lại, những nơi đã được trao cơ chế đặc thù cũng nảy sinh “rủi ro đạo đức”, họ không quá vội vàng hay quyết liệu làm vì nghĩ rằng có chưa làm thì cũng có ai được làm đâu mà.

Muốn chấm dứt tư duy “xin – cho” thì điều cốt lõi là phải chuyển từ cách tiếp cận dựa trên quy trình “xin” và “cho” sang cách tiếp cận theo tiêu chí cụ thể và minh bạch. Thay vì ban hành cơ chế riêng cho từng nơi, Chính phủ cần xây dựng một khung thể chế chung với các tiêu chí khách quan và có thể đo lường được. Chẳng hạn như với trường hợp metro là quy mô dân số đô thị, mật độ giao thông, áp lực hạ tầng, năng lực huy động vốn và vận hành. Khi các tiêu chí này được công khai, địa phương nào đáp ứng thì được quyền triển khai mà không cần xin phép.

Đồng thời, quy trình phê duyệt cũng cần được số hóa và tự động hóa. Tức là, thay vì xin ý kiến từng bộ ngành, các địa phương chỉ cần nộp hồ sơ qua hệ thống điện tử, được thẩm định tự động theo bộ tiêu chí định sẵn. Điều này không chỉ giúp tiết kiệm nguồn lực và thời gian mà còn nâng cao tính minh bạch và công bằng trong tiếp cận chính sách.

Tương tự, những mô hình đang được thí điểm như TOD ở TP.HCM, nếu hiệu quả, cần sớm được tổng kết và luật hóa để nhân rộng. Việc để các mô hình cải cách tồn tại lâu dưới dạng “đặc quyền” sẽ cản trở lan tỏa đổi mới, triệt tiêu động lực phát triển của các địa phương khác.

Thể chế không thể là một sân chơi của đặc quyền, nó phải là một khung luật công bằng, với luật chơi chung được xác lập trên cơ sở năng lực và nhu cầu thực tế. Khi đó, mọi địa phương nếu đáp ứng điều kiện đều có thể tiếp cận cơ hội phát triển như nhau.

Đã đến lúc phải chấm dứt triệt để cơ chế “xin – cho”, xóa bỏ tư duy “đặc thù” và thiết lập một hệ thống thể chế công khai, minh bạch, vận hành theo tiêu chí rõ ràng. Đây là con đường duy nhất để bảo đảm công bằng thể chế, khơi thông động lực phát triển và trao lại quyền chủ động chính đáng cho các địa phương trong kỷ nguyên mới.