Theo số liệu của Bộ Tài chính, năm 2024, ngành xổ số đạt doanh thu khoảng 160.000 tỷ đồng (hơn 6,5 tỷ USD), sử dụng trên 500.000 lao động. Riêng nửa đầu năm 2025, xổ số miền Nam đã thu về gần 76.000 tỷ đồng, đóng góp hơn 29.000 tỷ vào ngân sách. Đặc biệt ở Đồng bằng sông Cửu Long, nhiều tỉnh có nguồn thu rất lớn từ hoạt động xổ số. Mỗi năm, doanh thu từ vé số ở mỗi tỉnh có thể lên đến 5.000 đến 7.000 tỷ đồng, trong đó khoảng 1/3 được nộp vào ngân sách nhà nước. Có những địa phương, tiền xổ số chiếm tới 30–45% tổng thu ngân sách. Nghe qua thì có vẻ đáng mừng nhưng nếu nhìn sâu hơn sẽ thấy đây là một sự phụ thuộc có phần đáng lo.

Xổ số về bản chất giống như một loại “thuế ngược” bởi người nghèo thường là những người mua vé số nhiều hơn so với người giàu nếu tính theo tỷ lệ thu nhập. Người mua vé số phần lớn là người nghèo. Họ bỏ ra vài chục nghìn đồng mỗi ngày không phải vì có tiền dư mà là vì hy vọng đổi đời. Nhưng nhiều khi, hy vọng đó lại đánh đổi bằng cả bữa cơm, tiền thuốc hay tiền học của con cái.

Trong khi đó, những người trực tiếp mang lại doanh thu cho ngành, tức là những người bán vé số lại đang sống trong điều kiện rất thiếu thốn. Đa số người bán vé số là người lớn tuổi, người khuyết tật, người lao động nghèo và đau lòng nhất là cả trẻ em. Họ không có hợp đồng lao động, không bảo hiểm, không trợ cấp. Thu nhập của họ chủ yếu đến từ vài trăm đồng hoa hồng mỗi tờ vé. Bán được vài chục tờ mỗi ngày đã là cố gắng lắm rồi.

Càng nghĩ càng thấy nghịch lý. Họ giống như “nhân viên không tên” của ngành xổ số, làm việc không nghỉ, không bảo vệ, không quyền lợi.

Nếu đã gọi là xổ số kiến thiết thì điều cần kiến thiết trước tiên không chỉ là trường học, cầu đường, bệnh viện mà phải là cuộc sống của chính những người đang bán từng tấm vé số.

Sau khi trừ chi phí trả thưởng, in ấn, quảng bá…, ngành xổ số vẫn còn lại một phần lợi nhuận rất đáng kể. Tại sao không trích ít nhất 5% doanh thu để lập một quỹ chăm lo cho người bán vé số?

Quỹ này có thể dùng để cấp học bổng, miễn giảm học phí và chi phí học tập cho con em người bán vé số; cấp thẻ bảo hiểm y tế miễn phí cho người già, hỗ trợ người khuyết tật; tài trợ sinh hoạt phí cho các em nhỏ buộc phải đi bán vé phụ giúp gia đình.

Tất nhiên, cần có quy định chặt chẽ để tránh tình trạng trẻ em bỏ học đi bán vé số chỉ để hưởng hỗ trợ. Trách nhiệm ở đây không chỉ là của ngành xổ số, mà còn của gia đình, nhà trường và chính quyền địa phương.

“Kiến thiết” đâu phải chỉ là xây nhà mà phải là xây đời

Phải thừa nhận rằng, ngành xổ số cũng đã có những đóng góp xã hội, như xây nhà tình nghĩa, tặng học bổng, hỗ trợ người khuyết tật, gia đình chính sách, v.v… lên đến hàng trăm tỷ đồng mỗi năm. Nhưng phần lớn các hoạt động đó mang tính thiện nguyện, không bắt buộc. Trong khi đó, việc chăm lo cho người bán vé số đáng lý ra phải là trách nhiệm bắt buộc, phải được thể chế hóa cụ thế chứ không phải là tùy tâm.

Một trong những vướng mắc hiện nay là việc khó ký hợp đồng lao động với người bán vé số, vì họ có thể bán vé của nhiều công ty khác nhau. Tuy nhiên, có thể giải quyết bằng cách ràng buộc trách nhiệm với các đại lý vé số hay những đơn vị trực tiếp phân phối. Đại lý phải ký hợp đồng, đóng bảo hiểm cho người bán, với chi phí trích từ một phần doanh thu bán vé.

Nếu mô hình này chưa thực hiện được đồng loạt, địa phương hoàn toàn có thể thành lập một tổ chức trung gian, như một pháp nhân xã hội để đứng ra đại diện ký hợp đồng và bảo vệ quyền lợi cho người bán vé số. Ngân sách cho tổ chức này có thể được trích từ nguồn thu xổ số hàng năm.

Phải thẳng thắn nhìn nhận ngành xổ số từng đóng vai trò quan trọng trong giai đoạn đất nước còn khó khăn, khi nguồn thu ngân sách còn hạn hẹp. Nhưng đến nay, sau gần 40 năm đổi mới, chúng ta không thể tiếp tục lệ thuộc vào một nguồn thu không bền vững, gắn với sự hi sinh thầm lặng của người nghèo.

Các địa phương cần có lộ trình chuyển dần sang các nguồn thu ổn định hơn như thuế thu nhập, thuế tài sản hay thuế tiêu dùng, dựa trên phát triển sản xuất – kinh doanh. Ngành xổ số phải đổi mới, tăng cường ứng dụng công nghệ, minh bạch hóa chi phí và đặc biệt là tái phân phối lợi ích một cách công bằng hơn.

Bởi không thể xem vé số là một “ngành” kinh tế nếu những người đang bán vé số ngoài đường nắng mưa không được chăm lo phúc lợi xứng đáng.

Đã đến lúc, phải “kiến thiết” lại ngành xổ số, không chỉ về ngân sách mà là trên từng số phận con người.