Robot hóa tạo ra cơ hội, nhưng không dành cho tất cả
Trong vòng chưa đầy một thập kỷ, robot đã bước vào các nhà máy tại Việt Nam với tốc độ nhanh chưa từng thấy, đặc biệt trong các ngành sản xuất có giá trị gia tăng cao như điện tử, thiết bị điện và máy tính. Đằng sau xu hướng này không chỉ là làn sóng công nghệ toàn cầu, mà còn là kết quả của chính sách thúc đẩy đầu tư, hội nhập sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu, cũng như nắm bắt cơ hội dịch chuyển chuỗi cung ứng do căng thẳng thương mại Mỹ – Trung.
Tuy nhiên, câu hỏi lớn được đặt ra: liệu robot hóa có đang làm mất việc làm hay đang tạo ra một thị trường lao động mới?
Phân tích dữ liệu từ Ngân hàng Thế giới cho thấy, việc áp dụng robot có tương quan tích cực với tăng trưởng việc làm và thu nhập tại các địa phương. Cụ thể, những huyện có mức độ robot hóa cao hơn ghi nhận mức tăng đáng kể về tổng số việc làm và mức lương trung bình của người lao động. Nhưng tác động tích cực này không chia đều cho tất cả mà chủ yếu đến từ nhóm lao động có trình độ từ trung học trở lên.
Ngược lại, lao động có trình độ thấp và kỹ năng phổ thông lại không thấy rõ cải thiện, thậm chí trong nhiều trường hợp, còn bị thay thế bởi robot. Đáng lưu ý, phần lớn những lao động này sau khi mất việc không biến mất khỏi thị trường lao động mà chuyển sang khu vực phi chính thức, nơi thu nhập, điều kiện lao động và bảo hiểm xã hội đều kém bền vững hơn.
Những ai dễ bị robot thay thế?
Dữ liệu từ khảo sát lao động Việt Nam và phân loại nghề nghiệp của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho thấy rõ những nhóm lao động dễ bị tổn thương nhất trước làn sóng robot hóa đều nằm trong phân khúc kỹ năng thấp đến trung bình, chủ yếu đảm nhiệm các công việc mang tính thể chất, đơn điệu, dễ lặp lại và có thể lập trình được.
Cụ thể là lao động giản đơn như công nhân vệ sinh, bốc xếp, phục vụ bàn, nhân viên kho bãi… thường không yêu cầu kỹ năng chuyên môn. Tương tự là thợ lắp ráp, vận hành máy móc, thiết bị như công nhân dây chuyền sản xuất, đặc biệt trong các ngành dệt may, điện tử, chế biến gỗ nơi robot có thể thay thế bằng thao tác chính xác, nhanh và không cần nghỉ. Bên cạnh đó, công nhân thủ công và các nghề truyền thống như thợ mộc, thợ may, thợ in, công nhân cơ khí cũng sẽ bị cạnh tranh trực tiếp bởi robot và máy gia công CNC, in 3D, hoặc dây chuyền tự động hóa hiện đại.
Theo báo cáo Tương lai việc làm tại Đông Á – Thái Bình Dương (World Bank, 2025), những nhóm nghề này nằm có hai đặc điểm nổi bật là mức độ lặp lại công việc cao và mức độ tiếp xúc với AI và tự động hóa thấp, tức khả năng thích nghi kém. Một nghiên cứu khác của Acemoglu & Restrepo (2020) cho thấy mỗi robot công nghiệp được lắp đặt tại Mỹ thay thế trung bình 3,3 công nhân và tác động này mạnh nhất ở các vị trí như vận hành máy móc, đóng gói, phân loại tương tự như các nhóm nghề dễ bị tổn thương ở Việt Nam.
Tại Việt Nam, theo ước lượng của Ngân hàng Thế giới, giai đoạn 2018–2022 có khoảng 66.800 lao động kỹ năng thấp trong khu vực chính thức bị thay thế bởi robot, tương đương 2% tổng số lao động kỹ năng thấp năm 2022. Con số này chưa tính đến khu vực phi chính thức nơi nhiều khả năng các lao động bị thay thế đang phải tái hòa nhập với thu nhập thấp hơn và không có bảo hiểm xã hội.
Thực tế này cho thấy một nghịch lý là những người cần được bảo vệ nhất trước tự động hóa lại thường là những người khó tiếp cận với đào tạo lại và chuyển đổi nghề nghiệp. Do đó, chính sách hỗ trợ kỹ năng, an sinh và việc làm chuyển tiếp phải được thiết kế hướng đến nhóm đối tượng này như một ưu tiên.
Giới tính và tuổi tác: Những yếu tố cũng cần lưu ý
Một điểm đáng mừng là tác động của robot hóa không phân biệt rõ theo giới. Cả nam và nữ ở các khu vực robot hóa cao đều ghi nhận mức tăng tương tự về việc làm và thu nhập. Tuy nhiên, người lao động lớn tuổi lại không được hưởng lợi nhiều. Mặc dù tác động tích cực đến việc làm được ghi nhận ở mọi nhóm tuổi, nhưng nhóm trên 50 tuổi có mức tăng yếu và không đáng kể. Còn với tiền lương, được coi là chỉ số gián tiếp của năng suất thì chỉ nhóm trẻ và trung niên mới ghi nhận mức tăng rõ rệt.
Sự khác biệt này không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn ở nhiều nước đang phát triển trong khu vực. Một phần nguyên nhân có thể đến từ đặc điểm công việc của người lớn tuổi thường là các công việc tay chân, dễ tự động hóa. Một phần khác đến từ chênh lệch về trình độ học vấn giữa thế hệ lao động hiện tại và thế hệ trước.
Robot tạo ra việc làm chất lượng cao nhưng có kèm đánh đổi
Tổng hợp các số liệu cho thấy số việc làm có kỹ năng cao được tạo ra nhiều hơn số việc làm phổ thông bị mất đi. Trong giai đoạn 2018–2022, khoảng 66.800 lao động kỹ năng thấp trong khu vực chính thức bị thay thế bởi robot (tương đương 2% lực lượng lao động kỹ năng thấp). Ngược lại, robot hóa tạo ra khoảng 254.700 việc làm dành cho lao động có trình độ đại học trở lên (tương đương 2,7% nhóm lao động này).
Dù đây là tín hiệu tích cực về mặt tổng thể, nhưng sự phân hóa trong cơ hội tiếp cận việc làm là điều không thể bỏ qua. Những người có kỹ năng, bằng cấp và khả năng học hỏi công nghệ sẽ là người chiến thắng trong cuộc đua cùng robot. Phần còn lại nếu không có hỗ trợ có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.
Hàm ý chính sách: Không thể để robot đi một mình
Việc robot hóa đang diễn ra là xu hướng tất yếu. Nhưng bài toán không phải là robot có tốt hay không, mà là chúng ta có chuẩn bị đủ tốt cho người lao động hay chưa.
Để robot hóa không làm trầm trọng thêm bất bình đẳng thị trường lao động, Việt Nam cần làm tốt nhiều việc, trong đó có ba việc quan trọng:
- Đẩy mạnh đào tạo lại (reskilling) và nâng cao kỹ năng (upskilling) cho người lao động, đặc biệt nhóm có nguy cơ cao bị thay thế.
- Gắn phát triển công nghệ với chiến lược phát triển nguồn nhân lực, tránh tình trạng công nghiệp hóa nhưng con người bị bỏ lại.
- Tăng cường hệ thống an sinh xã hội và hỗ trợ chuyển đổi việc làm, nhất là cho nhóm chuyển sang khu vực phi chính thức.
Robot không lấy đi việc làm nếu con người biết thích nghi. Nhưng nếu không có chính sách đi kèm, robot có thể đào sâu khoảng cách kỹ năng và thu nhập giữa các nhóm lao động, tạo ra những thách thức xã hội dài hạn.